Poniatowski Juliusz (1886–1975), inżynier rolnik, ekonomista, pedagog, działacz niepodległościowy i ruchu ludowego, piłsudczyk, wizytator Liceum Krzemienieckiego, poseł, minister rolnictwa. Ur. 17 I w Petersburgu, był synem Kazimierza (zob.) i Jadwigi z Wikszemskich, bratankiem Szczęsnego (zob.). Wychowywał się w Wilnie, gdzie w r. 1903 ukończył gimnazjum (szkołę realną). W r. 1906 ukończył Studium Rolnicze przy Wydziale Filozoficznym UJ; brał w tym okresie udział w ćwiczeniach «Sokoła». W l. 1907–8 gospodarzył wraz z ojcem w Jaszczowie. Następnie zdobywał praktykę rolniczą jako rządca folwarku Antoniów, wchodzącego do dóbr Milejów Antoniego Rostworowskiego. Przez kolejne dwa lata odbywał studia ekonomiczne: w r. akad. 1911/12 na wydziale ekonomiczno-społecznym Université Libre w Brukseli, a w r. 1912/13 na wydziale rolniczym Politechniki Czeskiej w Pradze (był wówczas członkiem «Strzelca»).

 

Szersze zainteresowanie P-ego poczynaniami społecznymi datowały się od studiów w Brukseli, gdzie należał do istniejącego od 16 I 1910 Tow. im. J. Lelewela, stanowiącego jeden z oddziałów Niepodległościowo-Postępowej Młodzieży Polskiej. W Towarzystwie, zajmującym się głównie samokształceniem i popularyzacją postaci swego patrona w Belgii, w gronie najbliższych przyjaciół P-ego i jego żony Zofii znaleźli się: Maria Dąbrowska i jej mąż Marian, Nela i Erazm Samotyhowie, Juliusz Kaden Bandrowski. P. zainspirowany w Belgii, a później i w Pradze, postępowymi teoriami agrarnymi, rozwojem spółdzielczości, oświaty rolniczej i uniwersytetów ludowych, starał się potem doświadczenie to zaszczepiać do warunków polskiej wsi. Po powrocie do kraju pracował jako administrator majątku Franciszka Potockiego w Parzymiechach w pow. częstochowskim. Jednocześnie związał się z ruchem ludowym, działając początkowo w Związku Chłopskim. W listopadzie 1914 wstąpił do Legionów Polskich, pełniąc służbę w randze plutonowego w 5 p. piechoty do września 1915. Wcześniejsze kontakty ze wspomnianą grupą brukselską, służba legionowa, a potem działalność w organizacjach niepodległościowych spowodowały, że P. znalazł się wśród najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego, jak Witold Jodko-Narkiewicz, Kazimierz Sosnkowski, Jędrzej Moraczewski, Walery Sławek, Artur Śliwiński, Edward Rydz-Śmigły, Kazimierz Świtalski, Rajmund Jaworowski. Polecenie przejścia z I Brygady do pracy cywilnej w Lublinie P. otrzymał od K. Sosnkowskiego. Pieniądze na tę działalność dostawał z tzw. kasy oficerskiej I Brygady. Od listopada 1915 do września 1917 był wiceprezesem Wydziału Narodowego Lubelskiego i wywierał, wraz z K. Świtalskim i R. Jaworowskim, dominujący wpływ na kierunek jego prac. Działał jednocześnie w Polskiej Organizacji Wojskowej, pełniąc w l. 1917–18 w jej Komendzie Naczelnej w Warszawie funkcję referenta politycznego.

 

W r. 1915 P. przyczynił się do połączenia Związku Chłopskiego ze Stronnictwem Ludowym i Związkiem Ludu Polskiego (na zjeździe w dn. 4–6 XII t. r.) w Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Z ramienia PSL uczestniczył zazwyczaj w spotkaniach reprezentacji politycznej lewicy niepodległościowej Król. Pol.: w działającym od grudnia 1915 Centralnym Komitecie Narodowym, a od czerwca 1917 w Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych. W lecie 1917 wszedł w skład tajnego kierownictwa obozu niepodległościowago Konwentu Organizacji A. Na naradzie przedstawicieli stronnictw niepodległościowych Król. Pol. i Galicji w dn. 2–4 II 1918 w Krakowie wchodził wraz z Heleną Radlińską i Bogusławem Miedzińskim do jej Sekretariatu. W toku obrad stwierdzając, że sprawy polskiej nie można wiązać ani z Niemcami, ani Austro-Węgrami oraz że «ziemiaństwo opiera się na obcych bagnetach», postulował oparcie się w walce o niepodległość na masach ludowych, głównie chłopskich.

 

Od chwili powstania PSL (noszącego od 1–2 XI nazwę PSL – «Wyzwolenie») P. był jednym z głównych jego organizatorów i czołowych przywódców w r. 1916 przede wszystkim na terenie okupacji austriackiej, od r. 1917 w skali całego Król. Pol., a od listopada 1918 – całego kraju. Na kolejnych zjazdach PSL, poczynając od 22–23 II 1917 aż do zjazdu 14 VI 1929, wybierany był do Zarządu Głównego. Na zjeździe PSL w dn. 27–28 I 1918 został wiceprzewodniczącym stronnictwa. Na Kongresie Stronnictwa obradującym 23–24 II 1919 wszedł P., obok Maksymiliana Malinowskiego, Ireny Kosmowskiej i in., w skład redakcji „Wyzwolenia”. Zjazd PSL z 21 III 1926 powołał go na przewodniczącego Komisji Gospodarczej. P. przyczyniał się do rozwoju organizacyjnego PSL, często obsługiwał terenowe instancje Stronnictwa. W ostatnich miesiącach wojny i w początkach II Rzeczypospolitej uczestniczył w rozmowach w sprawie współdziałania oraz zjednoczenia ruchu ludowego, wielokrotnie też wypowiadał się w tej kwestii. Krótkotrwałe, najważniejsze porozumienia ludowców odbywały się z udziałem P-ego. Tak np. 2 VI 1918 w Krakowie został zastępcą przewodniczącego nowo utworzonej Nieustającej Komisji Zjazdowej Inteligencji Ludowej PSL Królestwa Polskiego, Galicji i Śląska; 19 X 1918 w Warszawie uczestniczył w wynegocjowaniu wspólnej deklaracji PSL – «Wyzwolenie», PSL – «Piast» i Zjednoczenia Ludowego w sprawie utworzenia przyszłego rządu; 16 X 1919 wszedł do Prezydium Klubu Sejmowego, powołanego w wyniku połączenia sejmowych klubów ludowcowych. Do trwałego zjednoczenia w latach dwudziestych jednak nie doszło, gdyż wpływowi przywódcy dwóch głównych stronnictw: PSL – «Wyzwolenie« (wśród nich i P.) i PSL – «Piast», nie chcieli zgodzić się na kompromis, uzależniając połączenie od przyjęcia własnej platformy przez współpartnera. Na walnym zjeździe Wydziału Kółek Rolniczych Centralnego Tow. Rolniczego (CTR) w dn. 29–31 I 1918 w Warszawie P., wraz z siedmioma innymi działaczami PSL, wybrany został do piętnastoosobowego Zarządu Związku Kółek Rolniczych (ZKR) CTR. Wchodził, obok Stefana Jankowskiego, Antoniego Jarosa, Błażeja Stolarskiego i Wincentego Zawistowskiego, w skład powołanej w lutym 1918 Komisji do Spraw Samorządowych przy ZKR. Opracowała ona przy współdziałaniu Biura Pracy Społecznej projekt ustawy o radach gminnych który został przyjęty z nieznacznymi poprawkami przez zjazd sejmików powiatowych.

 

Jako ekonomista i specjalista od spraw rolnictwa P. wywierał przede wszystkim dominujący wpływ na kształtowanie się radykalnego programu agrarnego Stronnictwa. Uczestniczył w opracowywaniu założeń programowych PSL, na jego zjazdach wygłaszał referaty programowe na temat stanowiska Stronnictwa w kwestii rolnej. Podstawowe koncepcje P-ego w sprawie reform agrarnych zawarte zostały już w jego referacie, wygłoszonym na zjeździe PSL w dn. 11–13 VI 1916 w Lublinie, w którym wychodząc z założenia, iż dla chłopa «ziemia jest jego warsztatem pracy, jego żywicielką», wskazywał na najważniejsze zadania PSL: parcelację wielkiej własności ziemskiej i podniesienie wydajności gospodarstw rolnych poprzez rozwój spółdzielczości wiejskiej, spółek rolniczych, kółek rolniczych, oświaty ogólnej i rolniczej. Państwo zaś winno popierać komasację gruntów, regulację serwitutów, meliorację, zagospodarowanie nieużytków, rozwój szkół i kursów rolniczych, ułatwiać kredyt krótko- i długoterminowy, wprowadzenie państwowych ubezpieczeń od ognia, gradobicia, pomoru inwentarza i innych klęsk, ułatwiać kupno i zbyt produktów rolnych. Robotnicy rolni zaś mieli być objęci obowiązkowymi umowami o pracę i ubezpieczeniami. Rozwijając te koncepcje, P. szczególnie wiele uwagi poświęcał reformie rolnej. Przewidywał przejęcie przez państwo majątków ziemskich powyżej 100 mórg (na zjeździe stronnictw niepodległościowych w lutym 1918 w Krakowie) i przydzielenie ziemi bezrolnym i małorolnym chłopom. W początkach II Rzeczypospolitej opowiadał się również za hasłem reformy rolnej bez odszkodowania. W aspekcie polityczno-narodowym traktował reformę rolną jako akt sprawiedliwości dziejowej. Przed listopadem 1918 miała ona zarazem przyciągać chłopów do walki o odzyskanie niepodległości, a następnie wiązać ich z odrodzonym państwem polskim. Pod względem zaś społeczno-gospodarczym reforma rolna winna zmniejszyć głód ziemi i bezrobocie na wsi. Uzasadniał jednocześnie wyższość chłopskiej gospodarki nad wielkoobszarową. Wskazywał, iż gospodarstwa chłopskie zdolne są do szybkiego uzyskania efektów i mogą stanowić impuls także dla rozwoju innych dziedzin gospodarki narodowej. Powyższe koncepcje starał się wcielać w życie jako minister rolnictwa i poseł. Funkcję ministra rolnictwa pełnił po raz pierwszy w Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej w Lublinie – Ignacego Daszyńskiego (6/7 XI–11 XI 1918). W tym krótkim okresie P. zajmował się zawarciem umowy regulującej warunki pracy i płacy (doszła do skutku 17 XI 1918 już po upadku gabinetu – ogłoszona w formie drukowanej ulotki i na łamach „Ziemianina”, 1918 nr 12) między strajkującymi robotnikami rolnymi Lubelszczyzny a właścicielami ziemskimi, co miało przyczynić się do zaprzestania strajku i zapobiec pogłębieniu się trudności aprowizacyjnych. Następnie był komisarzem nadzwycz. Min. Spraw Wewnętrznych na byłą okupację austriacką. Posłem na Sejm Ustawodawczy został w kwietniu 1919 po zrzeczeniu się mandatu przez Władysława Kubusa z okręgu nr 8 (pow. Konin, Słupca, Koło). Był członkiem Komisji Parlamentarnej Klubu Poselskiego PSL – «Wyzwolenie», a po połączeniu się z pozostałymi klubami ludowcowymi wybrany został 16 X 1919 na członka Prezydium Klubu Sejmowego PSL. Wchodził do Komisji Konstytucyjnej, Komisji Rolnej i Komisji Likwidacyjnej. J. Raczkowski („Wśród polityków i artystów”, s. 354) zaliczał P-ego do «mówców wielkiej miary», obok Ignacego Paderewskiego, I. Daszyńskiego, W. Witosa, ks. Kazimierza Lutosławskiego i Jana Dąbskiego. Należał również do grupy posłów przemawiających najczęściej w Sejmie Ustawodawczym; tylko w pierwszej sesji sejmowej występował 23-krotnie, głównie w sprawach rolnych. Był referentem ustawy o utworzeniu Głównego Urzędu Ziemskiego. Złożył m. in. wnioski w sprawie zabezpieczenia praw własności dla nabywców parcel gruntowych, kredytu dla osadników, przyspieszenia wykonania uchwały o reformie rolnej, zapobiegania szkodliwemu dla reformy rolnej handlowi ziemią. Był także wnioskodawcą w sprawach znoszenia odrębności byłego zaboru pruskiego i jego unifikacji z resztą kraju. Dużą aktywność wykazywał P. (do chwili wejścia w skład rządu W. Witosa) w pracach Komisji Konstytucyjnej nad przygotowaniem Konstytucji 17 marca 1921. Był referentem projektu Konstytucji PSL – «Wyzwolenie». W Komisji bronił zasady jednoizbowego parlamentu, opowiadał się za kontrolą przez Sejm wojskowej działalności głowy państwa, jej wyboru spośród kandydatów ustalonych przez Sejm w powszechnym i bezpośrednim głosowaniu obywateli, przyjęciem konstytucyjnej zasady, by wybory do rad samorządowych dokonywały się w oparciu o pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze. Resort rolnictwa objął ponownie w rządzie W. Witosa (23 VII 1920 – 17 II 1921). Przy współdziałaniu P-ego uchwalona została 17 XII 1920 ustawa o osadnictwie wojskowym.

 

Z perspektywy lat (Milowe słupy…, s. 3, 13) P. wskazywał, że w początkach II Rzeczypospolitej zostały wyrównane pod względem formalnoprawnym «różnice i upośledzenie chłopów», ale zauważał jednocześnie, iż «miedzy dostępem do udziału w rządach a realnym uczestnictwem istnieje znaczny dystans». Zdaniem P-ego na niedostateczną realizację reform politycznych i społeczno-gospodarczych wpłynęło «porzucenie [przez W. Witosa i jego kompromis z prawicą w r. 1922 – J. M.] łączności z socjalistami i ludową lewicą». Sądził jednocześnie, że «przy większej odwadze w reformach i należytym poskromieniu prawicy – nie przyszedłby ani grudzień 1922, ani maj 1926, ani Nieśwież».

 

Do Sejmu 1922–7 P. wybrany został w okręgu nr 9 (Płock, Płońsk, Sierpc i Rypin) z listy PSL–«Wyzwolenie». W Klubie Parlamentarnym tego Stronnictwa pełnił od 27 X 1925 funkcję wiceprezesa. Dn. 2 XII 1922 wybrany został na wicemarszałka Sejmu i zasiadał w jego Prezydium. Wchodził do Komisji Rolnej i Reform Rolnych oraz do Komisji Budżetowej. Należał do najaktywniejszych posłów tej kadencji, zajmował się głównie sprawami rolnictwa i zaliczany był do «największych znawców tej tematyki» i określany mianem «wybitnego parlamentarzysty». Był sprawozdawcą i wnioskodawcą wielu ustaw. Referował m. in. (25 XI 1924) projekt ustawy o Państwowej Radzie Rolniczej (później wchodził w jej skład) oraz własny wniosek o reorganizację Zarządu Lasów Państwowych (19 XII 1924). W sumie w tej kadencji sejmowej przemawiał 72 razy, w tym wielokrotnie w sprawach preliminarza budżetowego resortu rolnictwa, gospodarki zbożowej (w r. 1927 przewodniczył też komisji opiniodawczej przy prezesie Komitetu Ekonomicznego Ministrów, która opracowała wytyczne w sprawie gospodarki zbożowej w Polsce na rok gospodarczy 1927/8) oraz parcelacji, osadnictwa i reformy rolnej. M. in. był z ramienia swego Stronnictwa autorem i referentem 14 IV 1924 w Sejmie projektu ustawy o reformie rolnej (odesłany do Komisji Rolnej projekt ten zakończył tam swój żywot). Ostro atakował projekt rządowy o reformie rolnej, wskazując, iż «rząd stracił wiarę w możność przeprowadzenia przez siebie reformy i odwołuje się do dobrej woli obszarników». Obok prac poselskich kierował jednocześnie przez kilka lat szkołą rolniczą w Czarnocinie, w pow. łódzkim. W pierwszych latach II Rzeczypospolitej P. był nadal blisko związany z Piłsudskim, wchodził do tajnych organizacji grupujących piłsudczyków: Związku Wolności i «444» («Czysta Ręka»). Do Piłsudskiego przyciągało P-ego zwłaszcza przed listopadem 1918 jego oddanie idei niepodległościowej i walce o odrodzenie Polski, a później bezinteresowna służba dla państwa. Stosunek do Piłsudskiego nie polegał jednak – jak u niektórych innych piłsudczyków – na ślepym, bezkrytycznym wykonywaniu poleceń. Do chwili swej przynależności do PSL kierował się w pierwszym rzędzie jego zasadami, linię polityczną Piłsudskiego popierał wówczas, gdy nie kolidowała ona z generalnymi założeniami programowymi PSL. Stanowisko P-ego odbiegało dlatego wielokrotnie od poglądów Piłsudskiego. Tak np. w l. 1916–18, zgodnie z wytycznymi Piłsudskiego, P. nie wykluczał możliwości współdziałania z obozem narodowo-demokratycznym w dążeniach do odbudowy państwa polskiego, ale w r. 1918, wraz z większością własnego Stronnictwa, opowiadał się za objęciem władzy przez siły republikańsko-demokratyczne bez udziału narodowych demokratów. W maju 1920 wystąpił przeciwko wyposażeniu głowy państwa w zbyt rozległe uprawnienia przez deklarację konstytucyjną rządu, gdyż – jak wskazywał – mogłoby to prowadzić do dyktatury. Z uprawnień tych – jak wówczas sądzono – mógłby skorzystać Piłsudski jako jeden z głównych przewidywanych kandydatów na to stanowisko. Nie było to jednak zgodne z projektem konstytucji, opracowanym przez PSL–«Wyzwolenie», którego zasad P. wówczas bronił. W grudniu 1922 sprzeciwiał się sugestii Piłsudskiego wysunięcia kandydatury W. Witosa na pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej. W sądzie marszałkowskim Sejmu (styczeń – luty 1927), powołanym w celu zbadania współpracy posła Sylwestra Wojewódzkiego z II Oddziałem, mimo nacisku piłsudczyków P. zajmował – wg relacji niechętnego mu Macieja Rataja – bezstronne i obiektywne stanowisko. W czerwcu 1926 nie przyjął propozycji premiera Kazimierza Bartla objęcia teki ministra rolnictwa. P. jako jeden z głównych orędowników reformy rolnej nie objął resortu w gabinecie uzależnionym od Piłsudskiego zapewne dlatego, że znał z bezpośrednich z nim rozmów jego negatywny stosunek do tej kwestii. W sytuacji rozejścia się dróg politycznych PSL–«Wyzwolenia» i Piłsudskiego P. usunął się w cień życia politycznego. Dn. 19 IX 1927 zrzekł się funkcji wicemarszałka i mandatu poselskiego. Pozostał jeszcze w PSL–«Wyzwolenie». W dn. 14 VI 1929 wybrany został ponownie do ZG PSL, ale przestał działać w nim aktywnie.

 

Od 16 VII 1927 do 28 VI 1934 P. kierował, nosząc tytuł kuratora (do 1 II 1934 – wizytatora), Liceum Krzemienieckim (LK). Obejmując tę funkcję dysponował już pewnym doświadczeniem pedagogicznym ze szkoły rolniczej w Czarnocinie. W skład LK, powołanego 27 V 1920 do życia po dziewięćdziesięcioletniej przerwie, w chwili przybycia P-ego wchodziły: seminarium nauczycielskie, gimnazjum, średnia szkoła rolniczo-leśna, szkoła ćwiczeń, dwa internaty oraz 6 folwarków, 8 nadleśnictw, 3 tartaki, fabryka mebli. Za czasów kierownictwa P-ego zespół szkół i instytucji oświatowych LK, kształcący ok. 1000 młodzieży, został powiększony o Niższą Szkołę Rzemieślniczo-Przemysłową przy tartaku w Smydze (1928), Muzyczne Ognisko Wakacyjne (1929, pogłębiające wiedzę i kulturę muzyczną nauczycieli z całego kraju), Uniwersytet Ludowy w Michałówce (1932). W obszernym studium, dotyczącym przeszłości i teraźniejszości LK, pt. Dawne zasługi – nowe obowiązki („Życie Liceum Krzemienieckiego” 1931 nr 7 cz. II) P. nakreślił cele i metody wychowawcze, jakie winny przyświecać placówkom oświatowym. Hołdując zasadzie «szkoła w służbie życia» wprowadzono w LK za czasów wizytatorstwa P-ego daltoński system nauczania, przygotowujący ucznia do samodzielnego myślenia i samodzielnego wykonywania swych obowiązków. Szczególną uwagę przywiązywał P. do wyrabiania wśród młodzieży wrażliwości społecznej. Dążył jednocześnie, by LK stało się ogniskiem oświaty i kultury dla całego Wołynia, «podjęło zadanie wspólnego kształcenia młodzieży wszystkich narodowości w imię jednolitego wychowania państwowego» (współdziałał w tym względzie z wojewodą wołyńskim Henrykiem Józewskim), przychodziło z pomocą w zakładaniu szkół wiejskich, podnoszeniu kultury rolnej, wprowadzaniu oświaty dorosłych. W tym celu P. m. in. rozsyłał młodzież LK po wsiach dla poznania potrzeb ludności. Od r. 1928 organizował Koła Młodzieży Wiejskiej – KMW (27 X 1928, wybrany na przewodniczącego Zarządu KMW, związał się z Wołyńskim Związkiem Młodzieży Wiejskiej) i wystawy rolnicze, wycieczki do wzorcowych gospodarstw w innych dzielnicach Polski. Refleksje P-ego jako wizytatora na temat oświaty i wychowania, jak i metod nauczania, wprowadzone do LK za czasów siedmioletniego kierownictwa nim P-ego należały wówczas do postępowej myśli pedagogicznej. P. zajmował się sprawami oświaty rolniczej również w skali kraju. Wchodził do Komisji Przysposobienia Rolniczego Centralnego Komitetu do Spraw Młodzieży Wiejskiej, utworzonego w kwietniu 1932 jako organ autonomiczny przy Centralnym Tow. Organizacji i Kółek Rolniczych.

 

Do czynnego życia politycznego P. powrócił w r. 1934. Dn. 28 VI t. r. został znowu ministrem rolnictwa i kierował tym resortem w kolejnych rządach: Leona Kozłowskiego, Walerego Sławka, Mariana Zyndram-Kościałkowskiego oraz Felicjana Sławoja Składkowskiego, aż do 30 IX 1939. W latach tych zaszło wiele korzystnych zmian w kierunku wyprowadzenia rolnictwa z kryzysu. Dzięki inicjatywie i zabiegom P-ego nastąpiło ponowne przyspieszenie realizacji reformy rolnej, komasacji i melioracji gruntów. P. prowadził również politykę oddłużania rolnictwa, inwestycji wodno-komunikacyjnych służących gospodarce rolnej, popierania organizacji rolniczych i spółdzielczych oraz wiejskiej oświaty rolniczej. Opowiadał się także za kredytami obrotowymi, rejestrowymi i zaliczkowymi – jego zdaniem najbardziej korzystnymi – dla gospodarstw rolnych. Nowo powstałe w rezultacie reformy rolnej gospodarstwa chłopskie zwano «poniatówkami» (zapewne też na cześć jego przemianowano nazwy wsi Kutaski Stare i Kutaski-Grądy na Poniatowo Stare i Poniatowo-Grądy). Polityka rolna P-ego jako bardziej sprzyjająca gospodarce chłopskiej niż wielkoobszarowej spotykała się z gwałtowną krytyką ze strony własnego prawicowego skrzydła sanacji oraz konserwatywnych kół ziemiańskich. Jan Hupka („Z czasów wielkiej wojny”, Lw. 1937 s. 469, 470) nazwał P-ego «bolszewizującym […] doktrynerem», «zaszczepiającym na naszym gruncie bolszewickie wzory». Konserwatyści domagali się od sanacji dymisji P-ego, gdyż dla nich był on «egzekutorem» reformy rolnej. Komuniści, socjaliści i ludowcy krytykowali go natomiast – z różnym nasileniem – zwłaszcza za powolność w realizacji reformy rolnej i niedostateczną pomoc państwa dla chłopów. Na tej krytyce zaciążył bardziej zresztą opozycyjny stosunek lewicy do sanacji niż sam charakter polityki kierowanego przez P-ego resortu rolnictwa. Sam zaś P. wielokrotnie oceniał kształt reformy rolnej w II Rzeczypospolitej, podobnie jak wcześniejsze reformy w kwestii chłopskiej, bardzo krytycznie. Tak np. w r. 1946 w Przedmowie do emigracyjnego, skróconego wydania „Młodego pokolenia chłopów” J. Chałasińskiego (Rzym 1946 s. 3–11) pisał: «Wejście chłopów do całości narodowej jako współuczestników życia było opóźnione nie tylko przez obcych. Odpychały ich niestety długo i własne polskie ręce. Z jakimże trudem wypuszczano chłopa z jarzma poddaństwa […]. Nie podobna obronić się przed myślą, że w pół wieku później dojrzały do rozwiązania problem niesprawiedliwego podziału ziemi ujawnia te same grzechy szlachty co znoszenie pańszczyzny. Tak samo: ich stanowy interes – to interes Polski, znowu tak samo morgi ważniejsze od chłopów, i znowu mniej lub bardziej niemądrze pojęte gospodarcze oblicze reformy rolnej przesłania jej znaczenie społeczne. […]. Toteż przewlekłość naszej reformy rolnej, jej niedokończenie, wysoka cena ziemi, a przede wszystkim atmosfera otaczającej niechęci ze strony inteligencji dla całego „pokrzywdzonego ziemiaństwa” i rzekomego obniżenia kultury – spowodowały, że nie zapisała się ta reforma w pamięci wsi jako wielki akt sprawiedliwości dziejowej, dokonany przez odrodzone państwo».

 

Kierowanie w l. 1934–9 resortem rolnictwa (a wcześniej Liceum Krzemienieckim) P. traktował jako «służbę dla państwa». Choć miał wiele sukcesów jako minister, lecz wchodząc do rządów sanacyjnych musiał firmować także ich antydemokratyczne poczynania. W łonie obozu sanacyjnego P., wraz z M. Zyndram-Kościałkowskim, zajmował według zgodnej na ogół opinii stanowisko wysunięte najbardziej na lewo. Od r. 1935 związany był, obok Eugeniusza Kwiatkowskiego, Wojciecha Świętosławskiego, M. Zyndram-Kościałkowskiego, z ośrodkiem politycznym wokół Ignacego Mościckiego, zwanym «grupą zamkową». P. reprezentował w tej grupie najbardziej krytyczny stosunek do zwolenników E. Rydza-Śmigłego i popieranego przez niego szefa Obozu Zjednoczenia Narodowego płka Adama Koca. Odrzucał m. in. jego tezy agrarne. Starał się oddziaływać na kierunek poczynań Centralnego Związku Młodej Wsi, na kółka rolnicze oraz na część ludowców. Działał nadal na rzecz przyciągnięcia Ukraińców do polityki państwa. Sam założył ok. czterdziestohektarowe gospodarstwo rolne we wsi Święte Laski w pow. sarneńskim i wybudował tam z własnych pieniędzy szkołę dla ludności ukraińskiej (spalili ją Ukraińcy we wrześniu 1939).

 

Od września 1939 do grudnia 1957 P. przebywał na emigracji. Po przekroczeniu granicy we wrześniu 1939 został wraz z rządem internowany w Rumunii. Jako jeden z pierwszych uciekł z obozu i z paszportem na nazwisko Onufry Zawada dotarł przez Turcję do Palestyny. Tu wykładał w rolniczej szkole żydowskiej rolnictwo. Nawiązał także kontakt z Polskimi Siłami Zbrojnymi (PSZ) na Bliskim Wschodzie. Następnie przeniósł się do Rzymu, gdzie pracował w wydawnictwie polskiej YMCA jako wydawca książek dla Polaków wojskowych i cywilnych, związanych z II Korpusem PSZ, i czasopisma „Intermarium Biuletyn”. Później mieszkał w Paryżu w bardzo trudnych warunkach. Wykładał w szkole polskiej w Lesage pod Paryżem oraz pracował w Section Europe de l’Est w ramach Fondation Nationale des Sciences Politiques Centre d’Etude des Relations Internationales. Wynikiem prowadzonych tam prac badawczych były publikacje: o rolnictwie w Polsce Ludowej (Productivité, capital et travail dans l’agriculture polonaise d’après-guerre, Paris 1955) oraz o państwowych gospodarstwach rolnych w Polsce i w Związku Radzieckim. Wstęp i rekapitulacja tej ostatniej pracy ukazały się w języku polskim pt. Państwowe Gospodarstwa Rolne („Kultura”, Paryż 1957 nr 11/121). Z ważniejszych prac P-ego powstałych na emigracji oprócz wspomnianych już wyżej (m. in. Przedmowa do rzymskiego wydania „Młodego pokolenia chłopów”) na uwagę zasługuje także wnikliwe studium na temat wzajemnych relacji wsi i miasta, procesów ujednolicania narodu (Milowe słupy, „Kultura”, Paryż 1956 nr 7/105–8/106) oraz Cele i założenia reformy rolnej w dwudziestoleciu niepodległym (Londyn 1951).

 

Po powrocie do kraju P. pracował jako zastępca profesora (od 1958 do 1961) w Zakładzie Socjologii i Historii Kultury PAN, był długoletnim członkiem i aktywnym działaczem Komitetu Ekonomiki Rolnictwa (KER) V Wydziału PAN, członkiem honorowym Komitetu Organizacji Produkcji Rolnej i Wyżywienia Kraju PAN, wykładowcą Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW). Uczestniczył w wielu dyskusjach naukowych. Szczególne zasługi położył P. jako organizator i do r. 1973 przewodniczący Sekcji Agronomii Społecznej, działającej w ramach KER. Jego własne jak i inspirowane przez tę Sekcję badania związane były głównie z kształceniem i wychowaniem pracowników różnych działów (sektorów) rolnictwa. Rezultaty swych badań ogłaszał w czasopismach naukowych i w tygodnikach, m. in. w „Kulturze i Społeczeństwie” (Młodzież wyższych szkół rolniczych o swej pracy w zawodzie, 1958 nr 4), „Wsi Współczesnej” (1962 nr 3), „Ekonomice Porównawczej Rolnictwa” (1969 nr 8)” „Wsi i Rolnictwie” (1974 nr 4), „Przeglądzie Kulturalnym” (1958 nr 31, 1959 nr 25, 1960 nr 25), „Polityce” (1963 nr 47, 1970 nr 6), „Życiu Gospodarczym” (1965 nr 51–2). Brał udział w dyskusjach na zebraniach plenarnych Wydziału V PAN (ogłaszanych w „Materiałach z dyskusji…” np. z dn. 29 V 1961, 29 III 1967). Pisał o Stosunku i ewolucji pracy kierowniczej do pracy wykonawczej w rolnictwie (w: „Zagadnienia człowieka w procesie produkcji rolniczej. Sesja naukowa w dn. 5–6 V 1967”). Tematyka tych prac dotyczy roli człowieka w rolnictwie, a szczególnie oświaty wsi i szkolnictwa rolniczego. P. wskazywał m. in. na głębokość przemian zachodzących na wsi w Polsce Ludowej, powstanie możliwości wyboru zawodu przez młodzież wiejską, wyrównywanie się przedziałów i różnic między wsią a miastem. Wśród zjawisk negatywnych zauważał ucieczkę młodzieży wiejskiej od zawodu rolniczego, izolowanie się Państwowych Gospodarstw Rolnych od środowiska chłopskiego i niespełnianie przez te gospodarstwa «roli przodowniczej wśród otoczenia», a przede wszystkim niedostatki oświaty rolniczej i wykształcenia ludzi pracujących w rolnictwie. Badając na początku lat sześćdziesiątych działalność internatów szkół średnich wskazywał: «Wieś nie może trafić masowo do szkoły średniej inaczej jak przez internat». Wnioski praktyczne wynikające z tych badań P. starał się wcielać w życie. Dzięki jego staraniom powołano w SGGW w r. 1958 katedrę pedagogiki oraz uruchomiono kolejno trzy stacjonarne i zaoczne Studia Pedagogiczne (P. prowadził w nich wykłady z agronomii społecznej), kształcące rocznie ok. 100 nauczycieli, mających wykładać przedmioty rolnicze w średnich szkołach rolniczych i w szkołach przysposobienia rolniczego. Szczególne znaczenie przywiązywał P. do masowego szkolenia rolniczego. Postulaty w tej sprawie przedstawił w opracowaniu przedłożonym w r. 1972 Komisji Ekspertów, przygotowującej „Raport o Stanie Oświaty” (nie zostały one uwzględnione). Zabiegał też z częściowym powodzeniem o wprowadzenie do szkół rolniczych przedmiotów humanistycznych, kształcących postawy samodzielności, aktywności i zaangażowania społecznego w środowisku wiejskim. P. zmarł 17 XI 1975 w Warszawie i pochowany został w Alei Zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Niedpodległości, Krzyżem Oficerskim Polonia Restituta, trzykrotnie Krzyżem Walecznych.

 

P. był żonaty z Zofią z Pohoskich, siostrą stryjeczną Jana (zob.). Mieli jedyną córkę Barbarę (zob.).

 

 

 

Kowalik J., Bibliografia czasopism polskich wydanych poza granicami kraju od września 1939 roku, L. 1976 I; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Enc. Powsz. (PWN); Album sterników państwa pol., s. 138, 139 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Mościcki-Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27, s. 204 (fot.), 239, 242, 251; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 152 (fot.), 156, 464, 466, 470, 522; Rzepecki, Sejm 1919, s. 113 (fot.), 114, 267, 270, 274, 282, 285; Who’s who in Central and East-Europe 1935/37, Zurich 1937; Giza, Władze stronnictwa lud., s. 603–12, 614–15; – Ajnenkiel A., Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, W. 1975; tenże, Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926–1939, W. 1980; Borkowski J., Odśrodkowe i dośrodkowe tendencje w Stronnictwie Ludowym 1933–1935, „Roczn. Dziej. Ruchu Lud.” Nr 7: 1965 s. 128, 130, 154, 155; tenże, Wieś, rolnictwo, chłopi i ruch ludowy na łamach piłsudczykowskiej «Drogi» w latach 1922–1937, tamże, Nr 19: 1977–8 s. 97; Danilewicz-Zielińska M., „O. Zawada” (Wspomnienie o J. P-m), „Kultura” 1976 nr 1–2 s. 173–5; Drewnowski T., Rzecz russowska, Kr. 1981 (fot.); Drozdowski M., Polityka gospodarcza rządu polskiego 1936–1939, W. 1963; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Garlicki A., Przewrót majowy, W. 1978; Giza S., Jan Dąbski. Całe życie dla ludu, W. 1979; tenże, Kalendarz wydarzeń historii ruchu ludowego (1895–1965), W. 1967; Groszyński K., Pedagogiczne koncepcje J. P-ego, „Biul. Tow. Wolnej Wszechnicy Pol.” 1976 [nr] 7 s. 8–14; tenże, Pedagogika dorosłych w rolniczych studiach pedagogicznych, „Oświata Dorosłych” 1976 nr 8 s. 471–3; tenże, Upowszechnienie szkolnictwa rolniczego w koncepcjach J. P-ego, „Zesz. Nauk. SGGW Akad. Roln. w W.” Seria Historyczna, Z. 15: 1978 s. 117–26; tenże, Wspomnienie o J. P-m „Biul. Pedagog. Oświaty Roln.” (Brwinów-Pszczelin) 1975 [nr] 4/75 s. 161–4 (fot.); Grzymała-Grabowiecki J., Tablica synchronistyczna rozwoju Polski współczesnej 1918–1933, W. [1934]; Holzer J., Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1974; Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, Wyd. 3., W. 1973; Jabłoński H., Narodziny Drugiej Rzeczypospolitej (1918–1919), W. 1962 (fot., wkładka po s. 136); Jaruzelski J., Mackiewicz i konserwatyści, W. 1976; Jędruszczak H. i J., Ostatnie lata Drugiej Rzeczypospolitej (1935–1939), W. 1970; Kowalski J., Trudne lata, W. 1966; Krukowski S., Geneza konstytucji z 17 marca 1921 r., W. 1977; Lato S., Ruch ludowy a Centrolew, W. 1965; Liceum Krzemienieckie w dobie obecnej 1920–1935, Oprac. zbiorowe, Krzemieniec 1935 s. 7, 8, 11, 30–1, 38–9, 40, 41; Lis J., Słowiański Związek Młodzieży Wiejskiej, „Roczn. Dziej. Ruchu Lud.” Nr 10: 1968 s. 333–4; Literatura polska na obczyźnie, 1940–1960, Londyn 1964 I–II; Matuszewska W., Chłopski czyn u schyłku II Rzeczypospolitej, W. 1973; Micewski A., W cieniu Marszałka Piłsudskiego, W. 1968; tenże, Z geografii politycznej II Rzeczypospolitej, W. 1964; Molenda J., Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908–1918, W. 1980; tenże, Polskie Stronnictwo Ludowe w Królestwie Polskim 1915–1918, W. 1965; Paczkowski A., Prasa polityczna ruchu ludowego (1918–1939), W. 1970; Próchnik A., Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej, W. 1957; Przywódcy ruchu ludowego, Praca zbiorowa pod red. A. Więzikowej, W. 1968; Rek T., Próby rozbicia ruchu ludowego w latach 1934–1935, „Roczn. Dziej. Ruchu Lud.” Nr 7: 1965 s. 67, 87, 97, 102; tenże, Ruch ludowy w Polsce, W. 1947 I–III; Stankiewicz W., Konflikty społeczne na wsi polskiej 1918–1920, W. 1963; Święcicki T., 444, czyli Czysta Ręka, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1963 z. 4 s. 167–73; Wieczorek T., Przysposobienie rolnicze w ruchu młodzieży wiejskiej, „Roczn. Dziej. Ruchu Lud.” Nr 8: 1966 s. 116; Zakrzewski A., Wincenty Witos chłopski polityk i mąż stanu, W. 1977; Zieliński R., Juliusz Poniatowski, „Stolica” 1975 nr 50 s. 10; Znani, ciekawi: Juliusz Poniatowski, „Zielony Sztandar” 1975 nr 95 s. 2 (fot.); Żarnowski J., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1935–1939, W. 1965; – Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, Wr. 1974 III, IV; Bogusławski A., Ruch ludowy w czasie wojny 1914–1918 w Królestwie Polskim w świetle wspomnień, [Oprac.] J. Molenda [cz. I], „Roczn. Dziej. Ruchu Lud.” Nr 1: 1959 s. 278, 284, 285, [cz. III Nr 2: 1960 s. 280, 282, 284, 286, 287, 290, 291, 294, 301, 309; tenże, W nowym Sejmie, Oprac. S. Giza, tamże Nr 5: 1963 s. 349, 350, 362; Dąbrowska M., Pisma rozproszone, Red. i przypisy E. Korzeniewska, Kr. 1964 I–II; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1964 III; Holzer J., Narada krakowska z lutego 1918 r., „Przegl. Hist.” T. 49: 1958 s. 540, 547–8, 558; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny. Pamiętnik nie kombatanta, Wyd. 2., Lw. 1937; Karpiński Z., O Wielkopolsce, złocie i dalekich podróżach. Wspomnienia 1860–1960, W. 1971; Narada gospodarcza 28 II–3 III 1936, W. 1936; Odbudowa państwowości polskiej, Najważniejsze dokumenty 1912 – styczeń 1924, [Wyd.] K. W. Kumaniecki, Kr. 1924; Rataj M., Pamiętniki, W. 1965; Raczkowski J., Wśród polityków i artystów, W. 1969; Służba ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915–1918, W. 1929; Spraw. stenogr. Sejmu 1919–22; Spraw stenogr. Sejmu 1922–7; Waleron A., Wyjaśnienie…, „Roczn. Dziej. Ruchu Lud.” Nr 8: 1966 s. 551–4; Warszawa w pamiętnikach pierwszej wojny światowej, Oprac. K. Dunin-Wąsowicz, W. 1971; Wieś polska w latach wielkiego kryzysu 1929–1935, Materiały i dokumenty, Oprac. J. Ciepielewski, W. 1965; Witos W., Moja tułaczka, W. 1967; Wspomnienia weteranów ruchu ludowego, W. 1968; – „Biul. Tow. Wolnej Wszechnicy Pol.” 1976 [nr] 7 s. 7; „Nasz Widnokrąg” 1928 nr 4 s. 13–18, 1929 nr 5–6 s. 1–4; „Pamiętnikarstwo Pol.” R. 7: 1977 nr 1/4 s. 255–6 (nekrolog); „Tryb. Ludu” 1975 nr 269; „Zielony Sztandar” 1956 nr 67; „Życie Krzemienieckie” 1934 nr 2 s. 35–7, nr 6 s. 168–200 (fot.); „Życie Warszawy” 1975 nr 268 s. 2, 8 (nekrolog), nr 269 s. 8 (nekrolog); – AAN: Akta J. i A. Piłsudskich 106/I cz. IV–2 s. 32, 72–75 (Raporty Poniatowskiego do J. Piłsudskiego z Lublina z 18 X i z 9 XI 1916); Arch. Państw. w Kr.: Naczelny Komitet Narodowy 105, k. 672–674: Sprawozdanie ze zjazdu PSL 11–13 VI 1916 w Lublinie; Arch. Zakł. Hist. Ruchu Lud.: P. 1008 (Działalność parlamentarna posłów ludowych w sejmie 1922–1927), mszp.; B. KUL: rkp. 577 k. 268; Centr. Arch. KC PZPR: PSL 27, teczka 2: sprawozdanie ze zjazdu PSL 11–13 VI 1916, w Lublinie; – Relacje z rozmów z: Juliuszem Poniatowskim z r. 1960, Kazimierzem Świtalskim z 18 VIII 1961, Stanisławem Osieckim z 7 VIII 1959; – Zbiory prywatne i relacje Zygmunta Poniatowskiego: fot. i własnoręcznie napisany życiorys J. P-ego.

 

 

 

Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.